Σχολικός εκφοβισμός - Bullying

Σ' αυτό το άρθρο θέλω να δώσω έμφαση στην αλληλεπίδραση των ψυχικών λειτουργιών μεταξύ γονέων και παιδιών. Θα ασχοληθώ με τον σχολικό εκφοβισμό μέσα από το πρίσμα του ενδοψυχικού, ως μια έκφραση συμπτώματος κυρίως μιας προβληματικής σχέσης μεταξύ γονιού και παιδιού. Τέλος θα αναφερθώ σε κάποιες προτάσεις προς τη κατεύθυνση της επίλυσης του φαινομένου αυτού.

Όπως και οι συνομιλητές μου προαναφέρθηκαν, ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένα καθαρό φαινόμενο βίας μεταξύ συμμαθητών με εν δυνάμει καταστροφικά αποτελέσματα για την ανάπτυξη της προσωπικότητας του ατόμου. Μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα κατωτερότητας, ντροπής, φόβου, χαμηλής αυτοεκτίμησης, ενοχής, απόσυρσης, άρνησης της ενηλικίωσης, παραβατική συμπεριφορά, επιθετικότητα και πολλά άλλα.

Δυστυχώς τα παιδιά – θύματα δύσκολα εκμυστηρεύονται την κακοποίηση που έχουν υποστεί εγκαίρως ή ακόμη και ποτέ. Τα παιδιά που έχουν υποστεί σχολικό εκφοβισμό φοβούνται ότι αν το μοιραστούν τα πράγματα μπορεί να γίνουν χειρότερα και θα υποστούν περισσότερη κακοποίηση. Ο τρόμος έχει ήδη φωλιάσει μέσα τους και ροκανίζει την ελευθερία τους, την ανεξαρτησία τους, την ίδια τους την οντότητα. Οι εκφοβιστές έχουν τον τρόπο τους ώστε να απειλούν τα θύματα τους και να τα γεμίζουν φόβο. Επίσης, τα θύματα νοιώθουν ένοχα δηλαδή ότι εκείνα είναι υπεύθυνα γι' αυτό που τους συμβαίνει, νοιώθουν ότι δεν είναι αρκετά καλά, όμορφα, έξυπνα, δυνατά και αξίζουν αυτό που έχουν υποστεί. Είναι σύνηθες να μην θέλουν να στενοχωρήσουν και να απογοητεύσουν τους γονείς κι έτσι μένουν σιωπηλά και απομονωμένα. Αντίθετα, το παιδί που είναι βίαιο και επιθετικό και το εκδηλώνει στους συμμαθητές του, μπορεί να στερείται ενοχής και του αισθήματος της ντροπής.

Η ψυχαναλυτική θεωρία υποστηρίζει ότι η πηγή της βίας είναι μέσα μας, ως επιθετικό ένστικτο, και σαν ένα από τα χαρακτηριστικά της ανθρώπινης κατάστασης. Το πως αυτή θα εξελιχθεί στον καθένα από μας εξαρτάται από πολλούς παράγοντες.

Φαίνεται, η οικογένεια να έχει το μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης για τη δημιουργία παιδιών που καταφεύγουν στη βία έτσι ώστε να κατευνάσουν εσωτερικές συγκρούσεις και απογοητεύσεις που έχουν υποστεί αλλά και να μειώσουν το άγχος τους.

Στο σχολείο ερχόμαστε σ' επαφή κυρίως με παιδιά που εκφράζουν μια αντιδραστική βία, δηλαδή τη βία όπου το άτομο αντιδρά σε τραυματικά γεγονότα. Άλλωστε, η ίδια η ενηλικίωση, η προεφηβεία και εφηβεία προκαλούν μεγάλη αναστάτωση στον ψυχισμό του παιδιού και πολλές φορές η έκφραση της βίας από τη πλευρά του παιδιού δεν είναι παρά μια εκδήλωση εκδικητικής συμπεριφοράς προς τον ''κακό γονέα'' προς τον ''κακό θεσμό'' που εκφράζεται σ' ένα περιβάλλον σχολικό όπου το παιδί θύτης νοιώθει πιο δυνατό σε σχέση με κάποια άλλα παιδιά.

Ο MINUCHIN (1974) μας λέει ότι η οικογένεια αποτελεί το θεσμό μεσάζοντα, μεταξύ του ατόμου και της κοινωνίας. Στο καλούπι του οικογενειακού συστήματος το παιδί διαμορφώνει τον ψυχικό του κόσμο. Φυσικά, ας μη ξεχνάμε ότι και το σχολείο αποτελεί ένα θεσμό όπου το παιδί αναπτύσσει τα εφόδια για να αντεπεξέλθει στην ενηλικίωση, κοινωνικοποίηση και οριοθέτηση του.

Οι περισσότερες έρευνες μας ενημερώνουν για το συσχετισμό της βίας στο σχολείο με τη προβληματική και ανεπαρκή στήριξη του παιδιού στο οικογενειακό του περιβάλλον και αυτό ισχύει και για το παιδί θύμα και για το παιδί θύτη. Το παιδί φαίνεται να χρησιμοποιεί την επιθετικότητα ως μέσο για να εκπληρώσει κάποια συνειδητή ή ασυνείδητη επιθυμία ελέγχου και συχνά μιμείται τα γονεϊκά πρότυπα. Πολύ γρήγορα το παιδί μεγαλώνοντας ξεπατικώνει τις συμπεριφορές των ενηλίκων στο περιβάλλον του. Μιμείται και ταυτίζεται με τους γονείς του.

Για να δούμε και να εξετάσουμε τι μπορούν να κάνουν οι ίδιοι οι γονείς για να βοηθήσουν τα παιδιά τους, πρέπει να κατανοήσουμε ότι οι γονείς είναι οι ενορχηστρωτές της συμπεριφοράς των παιδιών τους. Άρα, το πρώτο και θεμελιώδες βήμα είναι από τη πλευρά των γονέων να αναλογιστούν τη δικιά τους συμπεριφορά και ικανότητα μέσα στον αστερισμό της οικογένειας. Κανείς δεν είναι τέλειος και κανείς δεν τα κάνει όλα σωστά. Όμως οργισμένοι, αγχωμένοι, προδομένοι, ανασφαλείς, απογοητευμένοι, καταπιεσμένοι, λυπημένοι, ένοχοι, ψυχικά τραυματισμένοι, ανήμποροι, θυμωμένοι γονείς αδυνατούν να κατανοήσουν και να επικοινωνήσουν επαρκώς με τα παιδιά τους. Είτε τα παιδιά είναι θύτες, είτε είναι θύματα, οι γονείς καλούνται να κοιτάξουν βαθιά και με διάθεση αλλαγής, να ψάξουν μέσα στο οικογενειακό σύστημα για την ανεύρεση της δυσλειτουργίας του. Τα παιδιά με την συμπεριφορά τους μας ενημερώνουν για το τι σκέφτονται και πως νοιώθουν. Δεν έχουμε παρά να τα παρατηρήσουμε και να τα αφουγκραστούμε. Οι γονείς πολλές φορές αρνούνται να καταλάβουν πως η δικιά τους συμπεριφορά αντιγράφεται από τα παιδιά τους και ότι οποιαδήποτε μορφή βίας μπορεί να δημιουργήσει παιδιά εκφοβιστές ή παιδιά θύματα.

Πολλές φορές τα παιδιά δυσκολεύονται να μιλήσουν γιατί δεν έχουν αναπτύξει με τους γονείς τους την κατάλληλη σχέση επικοινωνίας και επαφής έτσι ώστε να νιώθουν ασφαλή και ικανά να ζητήσουν βοήθεια από αυτούς. Όταν τα παιδιά έχουν αναπτύξει μια φοβική και απόμακρη συναισθηματικά σχέση με τους γονείς, τότε εύκολα και εκείνα δέχονται τις κακοποιήσεις από το εξωτερικό περιβάλλον γιατί είναι ευάλωτα. Η έλλειψη της επαρκούς εσωτερικευμένης συναισθηματικής ασφάλειας, δημιουργεί ανασφαλή και φοβισμένα παιδιά. Αντίστοιχα, όταν τα παιδιά παίρνουν το μήνυμα μέσα από την οικογένεια αλλά και τον περίγυρο ότι με τη βία μπορούν να αποκτήσουν δύναμη, εξουσία και οφέλη, τότε εύκολα την χρησιμοποιούν ανεξέλεγκτα. Η επιθυμία για κυριαρχία είναι έντονη όταν το παιδί βαθιά μέσα του νοιώθει ανήμπορο και αδύναμο. Είναι μια απέλπιδα προσπάθεια να τιθασεύσει και να κυριαρχήσει σε κάτι που που το έχει τραυματίσει και έτσι προβάλει αυτού του είδους την επιθυμία στο εξωτερικό περιβάλλον.

Από την άλλη, μπορεί και οι γονείς να νοιώθουν ανήμποροι και απροστάτευτοι από τις συμπεριφορές των παιδιών τους. Να έχουν χάσει κάθε έλεγχο, να νοιώθουν σύγχυση και φόβο, ντροπή και ενοχή γιατί δεν έχουν τον τρόπο να επέμβουν. Ας αναλογιστούμε πόσο τραγικό μπορεί να είναι για τους γονείς να βλέπουν τα παιδιά τους να αυτοκαταστρέφονται και εκείνοι εντελώς απογυμνωμένοι από δυνάμεις, να παρατηρούν ή να αρνούνται να αποδεχτούν αυτό που συμβαίνει. Αυτό το χάσμα μεταξύ γονέων και παιδιών είναι τρομακτικό. Ας μην ξεχνάμε, ότι οι γονείς όλο και περισσότερο παραγκωνίζονται και η συμβολή τους επισκιάζεται από πολύ δυνατούς κράχτες όπως τα ΜΜΕ, το διαδίκτυο, τη διαφήμιση την επιρροή των συνομήλικων. Όπου υπάρχουν ρωγμές και κενά το εξωτερικό περιβάλλον με έντονο και γρήγορο τρόπο τρυπώνει και ενισχύει την επιθετικότητα, την κατάχρηση εξουσίας και την κρίση αξιών. Οι γονείς και εκείνοι χωρίς πολλές φορές να το ξέρουν εγκλωβίζονται σε πρότυπα που τους επιβάλλονται από μια κοινωνία που είναι στραμμένη στην ταχύτητα, την εικονολατρία, την επιτυχία, την ευημερία. Θέλουν παιδιά που να τους κάνουν περήφανους και μέσα από εκείνα να εκπληρώσουν δικές τους ανεκπλήρωτες επιθυμίες. Θέλουν παιδιά δυνατά, ταλαντούχα, όμορφα, έξυπνα και ικανά. Οι γονείς δεν μπορούν να περιέξουν τα άγχη, την αγωνία, και την δυσκολία των παιδιών τους γιατί και οι ίδιοι μπορεί να έχουν δυσκολία να κοιτάξουν μέσα τους και να δουν τα δικά τους ελαττώματα και μειονεκτήματα και να κάνουν την αυτοκριτική τους. Οι γονείς μπορεί να τρέχουν χωρίς σταματημό να ικανοποιήσουν υλικές ανάγκες για τον εαυτό τους και για τα παιδιά τους παραβλέποντας τις πραγματικές ψυχικές ανάγκες.

Η οικογενειακή ζωή αποτελεί το πρώτο σχολείο της συναισθηματικής αλλά και συμπεριφορικής αγωγής. Έρευνες δείχνουν ότι τα ζευγάρια γονέων που έχουν πιο επιτυχείς δεξιότητες και χειρίζονται τον γάμο τους με συναισθηματική ωριμότητα και ευελιξία είναι ικανότεροι να χειριστούν τις συναισθηματικές ανάγκες των παιδιών τους και καταφέρνουν να θέσουν όρια πιο σαφή και επαρκή στα παιδιά τους. Είναι γνωστό ότι η απουσία ορίων συναισθηματικών και συμπεριφορικών, οδηγεί παιδιά και γονείς, δηλαδή το οικογενειακό σύστημα σε αλυσιδωτές αντιδράσεις ΒΙΑΣ - ΕΝΟΧΗΣ - ΠΑΡΑΧΩΡΗΤΙΚΟΤΗΤΑΣ - ΧΑΣΙΜΟ ΕΛΕΓΧΟΥ - ΒΙΑΣ. Οι γονείς για τους δικούς τους λόγους μπορεί να είναι συναισθηματικά αδιάφοροι και μη διαθέσιμοι, υπερβολικά παραχωρητικοί, επικριτικοί και προσβλητικοί ως προς τα συναισθήματα του παιδιού τους Μπορεί να αρνούνται τα δικά τους συναισθήματα και μαζί με τα δικά τους και αυτά των παιδιών τους. Τα παιδιά έχουν συνεχώς αιτήματα και συναισθήματα που ζητούν εκπλήρωση και ικανοποίηση.

Οι γονείς χρειάζονται εκπαίδευση για να μπορούν και εκείνοι με την σειρά τους να εκπαιδεύσουν τα παιδιά τους. Καλούνται να είναι προπονητές, εκπαιδευτές, γονείς, φίλοι και παρηγορητές των παιδιών τους. Βέβαια για να το καταφέρουν αυτό χρειάζονται και αυτοί να ανακουφιστούν, να κατανοηθούν να γιατρευτούν από τα ψυχικά μορφώματα που τους εγκλωβίζουν σε νευρωτικές και προβληματικές συμπεριφορές. Το να είσαι σε επαφή με τον εαυτό σου είναι εξαιρετικά δύσκολη υπόθεση πόσο μάλλον να είσαι σε επαφή με τις ανάγκες και τις επιθυμίες του άλλου. Το να είσαι αρκετά καλός γονιός είναι μια μεγάλη πρόκληση και ένα δύσκολο έργο. Κάποιοι γονείς, είναι περισσότερο προικισμένοι και τα καταφέρνουν καλύτερα με τα παιδιά τους κυρίως γιατί είναι σε επαφή με τα δικά τους συναισθήματα. Ο γονιός αποτελεί για το παιδί τον καθρέπτη που αντανακλά πίσω το πόρισμα για το ποιο είναι. Ένας γονιός γεμάτος αγάπη, τρυφερότητα, ανεκτικότητα, ευελιξία, ενσυναίσθηση, θα προικίσει το παιδί του με θετικά μηνύματα για την ύπαρξή του. Όταν λοιπόν υπάρχει πρόβλημα στο παιδί, ο γονιός πρέπει άμεσα να ανατρέξει στον εαυτό του και να αναλογιστεί που κάνει λάθος. Γονέας και παιδί είναι ψυχικά συγκοινωνούντα δοχεία που αλληλοεπηρεάζονται και αλληλοεξαρτώνται.

Οι γονείς μπορούν να βοηθήσουν τα παιδιά τους με το να εμφυσήσουν μέσα τους, εμπιστοσύνη, περιέργεια, αυτοπεποίθηση, ευχαρίστηση για τη γνώση, δημιουργία ορίων, σεβασμό για τους άλλους και τον εαυτό τους. Ο σχολικός εκφοβισμός είναι ένα φαινόμενο που αντανακλά οικογένειες, κοινωνίες, θεσμούς, συστήματα. Είναι ένα φαινόμενο, σύμπτωμα που είναι εκεί για να γιατρευτεί.

Ο ρόλος των γονιών για την αντιμετώπιση του, είναι εξαιρετικά σημαντικός. Η απενοχοποίηση τους και η ενδυνάμωση του ρόλου τους, καθώς και η ενεργή συμμετοχή τους, μπορεί να είναι ένα χρήσιμο εργαλείο. Τα παιδιά είτε είναι θύτες είτε είναι θύματα παραμένουν παιδιά και μέσα από παθητικές ή επιθετικές εκδηλώσεις εκφράζουν την ανάγκη τους για βοήθεια, στήριξη, και προστασία από τους ενήλικες. Μπορεί και οι ίδιοι οι γονείς να χρειάζεται να ζητήσουν βοήθεια για να αντεπεξέλθουν στο δύσκολο έργο τους. Καλό είναι να νοιώθουν ικανοί, ενεργοί και μαχητικοί απέναντι σε ένα επικίνδυνο και ύπουλο φαινόμενο. Η συνεργασία τους με το σχολείο και τους δασκάλους είναι απαραίτητη. Οι γονείς δεν πρέπει να νοιώθουν αμυντικά, προσβεβλημένοι, καχύποπτοι και να μη φοβούνται το στιγματισμό. Να μην αδιαφορούν και να παίρνουν βοήθεια από ειδικούς ψυχικής υγείας για να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες τους με σωστό και δημιουργικό τρόπο.

Οι γονείς πρέπει να στοχεύουν:

-Στη δημιουργία ενός θετικού κλίματος στο σπίτι.

-Στη βελτίωση των διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ των μελών της οικογένειας.

-Στην ενθάρρυνση και ενδυνάμωση της αυτοεκτίμησης των ίδιων αλλά και των παιδιών τους.

-Στην αποδοχή της διαφορετικότητας και στην ευελιξία των χειρισμών.

-Στην ανάπτυξη μέσα στην οικογένεια ενός κλίματος εμπιστοσύνης,ασφάλειας, σεβασμού, και αλληλοστήριξης.

-Στη βελτίωση της επικοινωνίας και την ενθάρρυνση της έκφρασης των συναισθημάτων- θετικών και αρνητικών.

-Στην έκφραση αγάπης, τρυφερότητας και εκμάθησης ορίων με δημιουργικό τρόπο.

-Στην προτροπή ενασχόλησης με χόμπι, αθλήματα, θετικές συναναστροφές, δημιουργία φίλων.

-Στην επιβράβευση θετικών συμπεριφορών και την αποθάρρυνση κάθε μορφής βίας.

Φυσικά, το έργο της αντιμετώπισης του ΣΕ είναι πολυσύνθετο και απαιτεί τη συμβολή και συντονισμό πολλών παραγόντων. Τα κύρια εμπόδια αντιμετώπισης είναι η έλλειψη επαρκών ειδικών υπηρεσιών και δομών, ασυνέχεια στην διασύνδεση και τη λειτουργική συνεργασία μεταξύ φορέων, την ελλειπή ενημέρωση και ανάγκη απαρτίωσης και συντονισμού υπηρεσιών γύρω από το παιδί τον έφηβο, την οικογένεια, το σχολείο, έτσι ώστε να μπορεί να εφαρμοστεί ένα σχέδιο αντιμετώπισης που στοχεύει στο άτομο αλλά και στο σύνολο.

Έτσι υπάρχει μεγάλη ανάγκη για τη συνεργασία επαγγελματιών και οργανισμών υγείας, εκπαιδευτικών, κυβερνητικών φορέων, των ΜΜΕ, δημιουργία σχολών γονέων, παροχή ψυχολογικής υποστήριξης σε παιδιά, γονείς και εκπαιδευτικούς.

Νόρα Κοντοστεργίου

Ψυχολόγος-Ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεύτρια
B.A., Pg. Dip., M. Clin,.Sc
Ηγίου 6-10, Θησείο 11851, Αθήνα
Τηλ: 210 3427425 – 6974818255
E-mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.