Στις δυτικές κοινωνίες είναι σύνηθες να προάγεται ο ορθολογισμός και να δίνεται έμφαση στην σκέψη και στην πράξη. Ο σύγχρονος άνθρωπος αντλεί μεγάλη ικανοποίηση από την ικανότητα του να παράγει σκέψη, αλλά πολλές φορές αυτό είναι σε βάρος της συναισθηματικής του οντότητας καθώς και ικανοτήτων όπως η ονειροπόληση, η διαίσθηση, οι καλλιτεχνικές επιτεύξεις.

Είναι γνωστό ότι στις δυτικές κοινωνίες επικρατεί ένα είδος σνομπισμού προς αυτές τις δυνατότητες εκτός και αν κάποιος είναι διάσημος και οικονομικά επιτυχημένος. Η λογική υπερτερεί σε βάρος των συναισθημάτων του πάθους και της αποδοχής του τυχαίου. Ζούμε σε μια κοινωνία που κατά πολύ προάγει την παραπλανητική τις περισσότερες φορές πίστη ότι μπορούμε να έχουμε τον έλεγχο των περισσότερων καταστάσεων και να ορίζουμε με απόλυτη ακρίβεια τα γεγονότα μέσα  και έξω από εμάς. Είναι απολύτως κατανοητό βέβαια γιατί ο άνθρωπος έχει αυτή την ανάγκη, αφού όλα δείχνουν πως πολλά από τα γεγονότα της ζωής του, κάθε άλλο παρά υπό τον δικό του έλεγχο είναι, με μεγαλύτερο εχθρό του την θνησιμότητα του. Έτσι λοιπόν, κάτω από αυτό το πρίσμα είναι σύνηθες ειδικά στις δυτικές κοινωνίες να συναντάμε μεγάλο αριθμό ιδεοψυχαναγκαστικών νευρώσεων.

Οι ιδεοληψίες σχετίζονται με ιδέες που είναι επίμονες και βασανιστικές (είμαι κακός, είμαι βλάκας, είμαι άσχημος...) ενώ οι ψυχαναγκασμοί σχετίζονται με επίμονες και επαναλαμβανόμενες πράξεις (σχολαστική καθαριότητα, αλλεπάλληλος καθαρισμός των χεριών, επαναλαμβανόμενος έλεγχος των ηλεκτρικών συσκευών κλπ). Τα άτομα που λειτουργούν με ιδεοψυχαναγκαστικού τύπου προσωπικότητες έχουν επενδύσει ένα μεγάλο μέρος της ψυχοσεξουαλικής τους ενέργειας ( λίμπιντο) στην σκέψη. Φυσικά, από ιδεοληψίες και ψυχαναγκασμούς πάσχουμε όλοι, αλλά εδώ εξετάζουμε τον βαθμό που κάποιος είναι επηρεασμένος. Σύμφωνα, με ψυχιατρικές παρατηρήσεις οι ιδεοψυχαναγαστικές διαταραχές είναι κυρίως νευρωσικής φύσεως και τα κύρια χαρακτηριστικά του ψυχαναγκαστικού ατόμου κατά τον Salzman (1980) είναι τα εξής:

Τα άτομα αυτά χαρακτηρίζονται από την τάξη, πείσμα, φιλαργυρία, ισχυρογνωμοσύνη, τελειοθηρία,σχολαστικότητα, λιτότητα  διανοητικοποίση. Τους  αρέσει η πειθαρχεία, αλλά όπως τονίζει και ο Pierre Janet, είναι άτομα άκαμπτα, χωρίς ιδιαίτερες ικανότητες προσαρμοστικότητας  με μεγάλη ευσυνειδησία και αξιοπιστία. Είναι άτομα επίμονα, ικανά, και συχνά ακολουθούν αυστηρούς ηθικούς κανόνες. Δυστυχώς τα άτομα αυτά κάτω από μεγάλη πίεση και έντονο άγχος αναπτύσουν συμπτώματα όπου οι ιδεοληψίες και οι ψυχαναγκασμοί τα ελέγχουν σε βασανιστικό βαθμό (πχ  κάποιος επαναλαμβανόμενα πλένει τα χέρια του 100 φόρες, η όπως στην σκηνή της ταινίας  < as good as it gets> o Jack Nickolson  περπατάει σχεδόν πηδώντας αφού έχει ένα τελετουργικό τρόπο που πατάει πάνω στις πλάκες του πεζοδρομίου). Τα ιδεοψυχαναγκαστικά άτομα θεωρούν ότι εκείνα ορίζουν με μεγάλη ακρίβεια τις σκέψεις και τις πράξεις τους ενώ στην πραγματικότητα γίνεται ακριβώς το αντίθετο. Και ενώ πολλές φορές αναγνωρίζουν τον παραλογισμό των συμπεριφορών αυτών, αδυνατούν να εγκαταλείψουν αυτή την υπερβολή τους.

Φυσικά, το να συμβεί κάποια αλλαγή στην άκαμπτη και ανελαστική τους προσωπικότητα χρειάζεται να καταλάβουν τον τρόπο που ορίζεται η προσωπικότητα τους. Τα άτομα αυτά βιώνουν ισχυρές ενδοψυχικές συγκρούσεις με έντονα συναισθήματα συγκαλυμμένης οργής, φόβου, ενοχής και συχνά ντροπής. Είναι άτομα που κρύβουν τα αληθινά τους συναισθήματα και συνήθως φορούν το προσωπείο του απόλυτα ευγενικού η του απόλυτα παράξενου. Στην προσπάθεια τους να κυριαρχήσουν στους ασυνείδητους φόβους της απώλειας του έλεγχου, χρησιμοποιούν άμυνες όπως η εκλογίκευση, η διανοητικοποιήση  και η ηθικοποίηση. Τα άτομα αυτά είναι συχνά παθητικά επιθετικά, δηλαδή εκφράζουν τον θυμό τους με πλάγιους τρόπους χωρίς να αναλαμβάνουν την ευθύνη του θυμού τους, που βέβαια τόσο πολύ τα φοβίζει. Τα ιδεοψυχαναγκαστικά άτομα σπάνια δείχνουν τα αληθινά τους συναισθήματα, αφού συνήθως τα υποτιμούν και τα σχετίζουν με  την αδυναμία, την αποδιοργάνωση, την απώλεια έλεγχου (πάθος) και πολλές φορές την χυδαιότητα.

Επίσης, από κλινικές παρατηρήσεις έχουμε καταλάβει ότι τα άτομα αυτά πίσω από τις τελετουργίες προσπαθούν να πνίξουν συναισθήματα που αφορούν θλίψη, απώλεια, πένθος, απόρριψη. Προσπαθώντας να κρύψουν αυτά τα δύσκολα συναισθήματα από τον ίδιο τους τον εαυτό καταλήγουν να αναπτύσουν υπερβολικές άμυνες που δυστυχώς δεν προάγουν την ωρίμανση και την υγιή εξέλιξη του εγώ.

Η μάχη είναι μεταξύ των ασυνείδητων φαντασιώσεων και επιθυμιών, που για κάποιους εξελικτικούς λόγους θεωρούνται επικίνδυνες, και από την άλλη το εγώ σαν αντίβαρο δημιουργεί ισοδύναμες πράξεις και σκέψεις ιδεοψυχαναγκαστικού χαρακτήρα. Ο Freud, θεωρούσε ότι η ευσυνειδησία, η σχολαστικότητα, η οικονομία και η επιμέλεια στην ουσία έχουν κατασκευαστεί ως άμυνα στην επιθυμία για αταξία, σπατάλη και αποδιοργάνωση. Καταλαβαίνουμε ότι οι ισορροπίες του ψυχισμού μας, είναι σε ένα μεγάλο βαθμό εύθραστες και η προσπάθεια παντοδύναμου ελέγχου για ότι στην ουσία είναι καθαρά τυχαίο και μάλλον αδύνατο να ελέγξουμε, μπορεί να προκαλέσει σοβαρές παρενέργειες!

Για άλλη μια φορά θα τονίσω τον τεράστιο ρόλο του γονέα και της εκπαίδευσης και την μεγάλη τους συμβολή  στον σχηματισμό της προσωπικότητας του παιδιού και αργότερα του ενήλικα. Όταν για παράδειγμα οι γονείς είναι αυστηροί και άκαμπτοι σε σχέση με τις προσδοκίες που έχουν από τα παιδιά τους είτε αυτό αφορά στην εξυπνάδα τους είτε στα ψυχικά τους χαρίσματα, είτε αφορά στις επιδόσεις τους στο σχολείο,  τότε είναι πολύ πιθανό να συμβάλλουν στην ανάπτυξη ιδεοψυχαναγκαστικών συμπεριφορών στα παιδιά τους. Από την άλλη όλοι γνωρίζουμε πως μερικοί γονείς ερχόμενοι οι ίδιοι από περιβάλλον με ισχυρές ηθικές εμμονές (μεγαλώνοντας κάτω από την διάσημη απειλή, ο αυνανισμός τυφλώνει!) γεμίζουν τα παιδιά τους με ηθικού τύπου ενοχές και απαγορεύσεις που οδηγούν το άτομο σε ασφυκτικές απαγορεύσεις. Η υπερβολικά ηθοπλαστική ανατροφή των παιδιών, οι υπερβολικές απαγορεύσεις, οι παράλογες απαιτήσεις, η φειδωλή επιβράβευση και η εύκολη τιμωρία, οδηγούν στους ιδεοψυχαναγκαστικούς τρόπους προσαρμογής των παιδιών τους, κάτω από το αμείλικτο καθεστώς των ενοχών.  Αναπόφευκτη συνέπεια είναι, η προσαρμογή σε ένα σύστημα άξιων που δεν αναπτύσσουν την ελευθερία του εγώ αλλά την ανεπάρκεια, τον φόβο, την συναισθηματική  συρρίκνωση. Επίσης μια άλλη διάσταση και στον αντίποδα της παλιομοδίτικης ηθοπλαστικής ανατροφής, βρίσκεται η τάση των γονέων να προκαλούν στα παιδιά τους ντροπή. Αυτό το επιτυγχάνουν καθώς προκαλούν στα παιδιά τους ναρκισσιστικού τύπου προβλήματα και τα εξαναγκάζουν συνεχώς  να συγκρίνουν τους εαυτούς τους με τους συμμαθητές τους σε σχέση με τις επιδόσεις τους στο σχολείο, το κοινωνικό status, την εμφάνιση, την οικονομική επιφάνεια. Είναι αυτοί οι γονείς που προβάλλουν τις δικές τους ανεπάρκειες και ελλείμματα στα παιδιά τους, και που μέσα από αυτά περιμένουν να εκπληρώσουν τις δικές τους προσδοκίες.

Έτσι, ενώ τα άτομα με ιδεοψυχαναγκαστική δομή προσωπικότητας μπορεί να έχουν πολλά χαρίσματα και να δείχνουν ιδιαίτερα ικανά και αξιόπιστα, στην πραγματικότητα είναι σε μεγάλο βαθμό καταπιεσμένα και μπορούν να γίνουν πολύ αυστηρά και υπερβολικά κριτικά προς τον εαυτό τους.  Επειδή φοβούνται τα αρνητικά τους συναισθήματα στρέφουν την επιθετικότητα τους προς τον ίδιο τους τον εαυτό με κίνδυνο την ανάπτυξη  εξαιρετικά τιμωριτικών συμπεριφορών.

Η επαφή με τις επιθυμίες και με τα συναισθήματα μας είναι ζωτικής σημασίας και η προσπάθεια απώθησης, άρνησης και απόκρυψης οδηγούν σε προβληματικές συμπεριφορές και συμπτώματα. ¨Όταν τα  κριτήρια που θέτουμε για τον εαυτό μας είναι ορμώμενα από την ενοχή γιατί κάποτε κάποιοι πολύ σημαντικοί άνθρωποι στην ζωή μας, μας έκαναν να αισθανόμαστε όχι αρκετά καλοί, τα αποτελέσματα είναι μάλλον δυσάρεστα.

¨Έχει μεγάλη σημασία το πως κάποιος θα κατανοήσει την προβληματική διάσταση της προσωπικότητας του και σαν ένας  ενήλικας που θέλει να εξελιχθεί και να αντλήσει πραγματική ευχαρίστηση από την ζωή του και τα επιτεύγματα του, θα προσπαθήσει να αλλάξει και να γίνει αυτό που πραγματικά μπορεί.....

Νόρα Κοντοστεργίου
Ψυχολόγος-Ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεύτρια
B.A., Pg. Dip., M. Clin,.Sc
Ηγίου 6-10, Θησείο 11851, Αθήνα
Τηλ: 210 3427425 – 6974818255
E-mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.