Η ενοχή είναι ένα συναίσθημα που δημιουργείται όταν οι συμπεριφορές και οι επιθυμίες ενός ατόμου είναι αντίθετες από τις ηθικές αρχές του. Η ενοχή είναι ένα συναίσθημα τόσο ισχυρό, που πολλές φορές παραλύει το άτομο ψυχικά και το κάνει να αισθάνεται ανάξιο και με χαμηλή αυτοεκτίμηση. Ο φόβος και η ενοχή συνήθως είναι δύο συναισθήματα που πάνε μαζί και συχνά ασυνείδητα οδηγούν το άτομο σε πράξεις αυτοτιμωρίας και αυτουποτίμησης.

Η ενοχή είναι το αποτέλεσμα ασυνείδητων ενδοψυχικών συγκρούσεων μας λέει ο Φρόυντ.

Το άτομο κυριαρχείται από ηθικούς κανόνες και κώδικες που μαθαίνει και εσωτερικέυει από τότε που είναι βρέφος. Αυτοί είναι και οι κανόνες που καλείται να ακολουθήσει και να συνεχίσει στην δικιά του ζωή. Οι ηθικοί αυτοί κώδικες είναι ότι παίρνει από το σημαντικό περιβάλλον του και την κοινωνία στην οποία ανήκει.

Η μητέρα με την συμπεριφορά της και της απαιτήσεις της, ο πατέρας με τους κανόνες και την πειθαρχία του , το σχολείο μέσα από την εκπαίδευση και την επιρροή των δασκάλων και η θρησκεία όλα συμβάλουν στην εξέλιξη και δημιουργία ενός συστήματος αξιών όπου για τον κάθε ένα από εμάς είναι μοναδικό.

Επίσης, όλα τα παραπάνω συμβάλουν στην δημιουργία του τμήματος της προσωπικότητας που ονομάζεται υπερεγώ, τον ρυθμιστή των κανόνων και των ηθικών επιταγών. Το υπερεγώ παίζει τον ρόλο του εσωτερικού κριτή και λογοκριτή του εαυτού. Μέσω των φραγμών,  των απαγορεύσεων και των απαιτήσεων του περιβάλλοντος μας, δημιουργείται ένα υπερεγώ που λειτουργεί έτσι ώστε να διασφαλίσει την ομαλή λειτουργία του εγώ. Έτσι η ηθική συνείδηση, η αυτοπαρατήρηση και ο σχηματισμός των ιδανικών είναι το αποτέλεσμα της «καλής» λειτουργίας του υπερεγώ.

Καταλαβαίνουμε λοιπόν, ότι το αίσθημα ενοχής είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με το υπερεγώ. Όταν στην διαδικασία της ωρίμανσης  του βρέφους το περιβάλλον του  το έχει κακομεταχειριστεί και έχει λειτουργήσει με υπερβολικό ή αδιάφορο τρόπο όσον αφορά στην διαπαιδαγώγηση του και την πειθαρχία του, τότε το άτομο αυτό πιθανόν αναπτύσσεται καλλιεργώντας ένα υπερεγώ που είναι τιμωριτικό και σαδιστικό ως προς τον εαυτό του και τους άλλους. Γίνεται το κομμάτι του εαυτού που ψιθυρίζει: είσαι ανάξιος, είσαι κακός, δεν θα τα καταφέρεις, είσαι ηλίθιος κ.ο.κ.

Ο φόβος και η ενοχή, εν δυνάμει μπορούν να προκαλέσουν σοβαρή διάβρωση και αλλοίωση της προσωπικότητας του ατόμου. Τα παιδιά μεγαλώνουν  αισθανόμενα υπεύθυνα όχι μόνο για την δικιά τους συμπεριφορά αλλά και για εκείνη των γονιών τους. Είναι σύνηθες σε συνεδρίες ψυχοθεραπείας να ανακαλύπτουμε μαζί με τους ασθενείς ότι οι ενοχές τους από όλα αυτά που έχουν φορτωθεί και αναλάβει είναι τόσες πολλές, που το φορτίο είναι δυσβάσταχτο. Συχνά, οι ασθενείς παραδέχονται συμπεριφορές τους που είναι εξαιρετικά τιμωριτικές και καταστροφικές ως προς τον ίδιο τους τον εαυτό. Ενώ επιθυμούν το ένα πράττουν  το άλλο και αυτό δεν ειναι τίποτα παραπάνω από μια εκδήλωση σύγκρουσης μεταξύ επιθυμίας και ηθικών κανόνων.

Για παράδειγμα: ένας ενήλικας άντρας θέλει να αποδεσμευτεί από τους γονείς του  φεύγοντας από το πατρικό του σπίτι, με απώτερο σκοπό την μεγαλύτερη ελευθέρια του ως προς τις ερωτικές του σχέσεις (επιθυμία).  Αντ¨ αυτού συνεχώς βρίσκει εμπόδια και όλες του οι ερωτικές σχέσεις αποτυγχάνουν! Έτσι αποθαρρύνεται όλο και περισσότερο  εξακολουθώντας να παραμένει στο πατρικό του αισθανόμενος ανάξιος και αποτυχημένος,  εκπληρώνοντας έτσι χωρίς να το γνωρίζει συνειδητά, την απαίτηση της μάνας να παραμείνει δικός της. Ο άντρας αυτός καταφέρνει να αναγνωρίσει την ενοχή του και να καταλάβει ότι βρίσκεται αντιμέτωπος με μια σύγκρουση που για καιρό τον υπονόμευε και τον κυβερνούσε.

Είναι συχνό το φαινόμενο όπου οι ασθενείς μέσα από την διαδικασία της ψυχοθεραπείας ανακαλύπτουν ότι σαμποτάρουν τον εαυτό τους με πολλούς και διάφορους τρόπους. Αντιλαμβάνονται πολλές φορές ότι η επιρρέπεια τους σε ατυχήματα και ασθένειες οφείλεται στην ενοχική τους προδιάθεση και έτσι ασυνείδητα προβαίνουν σε πράξεις αυτοτιμωρίας. Η κατανόηση της ενοχής και του τρόπου που επηρεάζει το άτομο,  είναι μια δύσκολη υπόθεση που παίρνει χρόνο σε μια διαδικασία ψυχοθεραπείας. Όμως σε ορισμένες περιπτώσεις όπου το άτομο κατακυριεύεται από τις ενοχές του τότε τα αποτελέσματα, μπορεί να είναι θεαματικά.

Τα παιδιά είναι τόσο επιρρεπή στην καταδυνάστευση τους από τις ενοχές που μπορεί εύκολα να αναπτύξουν από πολύ νωρίς φοβίες και αλλοπρόσαλλες συμπεριφορές. Τα παιδιά έχουν μια ετοιμότητα ως προς την ανάληψη ευθυνών που δεν τους ανήκουν . Αισθάνονται ότι εκείνα φταίνε που οι γονείς τσακώνονται,  χωρίζουν  ή είναι δυστυχισμένοι. Ότι ο κόσμος των μεγάλων τους μεταφέρει συνειδητά ή ασυνείδητα τα παιδιά το νιώθουν με μεγάλη ένταση.  Μαθαίνουν και μιμούνται εύκολα και γρήγορα  τον κόσμο που τα περιβάλει. Ο ψυχισμός τους είναι εξαιρετικά ευάλωτος και όπως γνωρίζουμε η παιδική ηλικία και οι εμπειρίες που αποκτούνται σε αυτή την περίοδο είναι εξαιρετικά σημαντικές για την μετέπειτα πορεία του ατόμου ως ενήλικα.

Οι ενοχές αποτελούν ένα τεράστιο κεφάλαιο ως προς την εξέλιξη της προσωπικότητας, που δυστυχώς αμελείται από εμάς τους ίδιους, πολλές φορές καταστέλλοντας την διαδικασία της αντιμετώπισης και της ελαχιστοποίησης τους. Τις περισσότερες φορές δεν καταλαβαίνουμε πως πολλές από τις συμπεριφορές αλλά και τις σκέψεις μας ενορχηστρώνονται από τις ενοχές μας.

Η ταλαιπωρία που  μπορεί να υποστεί το άτομο είναι συνήθως μεγάλη και ας μην ξεχνάμε ότι η ιστορία του Οιδίποδα είναι ένας μύθος που μας βουτάει στα βαθιά νερά των ενοχών και είναι εκεί για να μας υπενθυμίζει με τον πιο παραστατικό τρόπο την δύναμη της ενοχής.

Νόρα Κοντοστεργίου
Ψυχολόγος-Ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεύτρια
B.A., Pg. Dip., M. Clin,.Sc
Ηγίου 6-10, Θησείο 11851, Αθήνα
Τηλ: 210 3427425 – 6974818255
E-mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.