Τέχνη και Ψυχανάλυση

Σε αυτό το άρθρο θα ασχοληθώ με την τέχνη και την ψυχανάλυση ως μέσα έκφρασης, ολοκλήρωσης, και οργάνωσης των νοηματικών, συναισθηματικών και πνευματικών λειτουργιών του ατόμου. Θα δούμε πώς η τέχνη, όπως επίσης και η ψυχοθεραπεία, ή άλλες φορές η ψυχανάλυση μοιράζονται ένα κοινό σκοπό αλλά και χώρο έκφρασης.

Όταν «τεχνοποιούμε», εισχωρούμε σε ένα μεταβατικό χώρο που είναι γεμάτος αντικείμενα, σχέσεις, ιστορία, υλικά, συναδέλφους, φανταστικά μα και υπαρκτά κοινά, φιγούρες ζωής κι όπως φαίνεται μια ατελείωτη πυγή υλικού, όπου βασίζουμε την εμπειρία μας. Και στις δύο εκφράσεις (τέχνη, ψυχανάλυση) η πολύπλευρη επαφή με τον εσωτερικό και τον εξωτερικό κόσμο του ατόμου οδηγεί στην αναζήτηση μιας προσωπικής αλήθειας.

Εν δυνάμει, και η τέχνη μα και η ψυχανάλυση προσφέρουν ένα χώρο μεταβατικό, όπου το άτομο μπορεί να λειτουργήσει ελεύθερο από ανυπόφορες συγκρούσεις.

Σε αυτό τον μεταβατικό χώρο το άτομο με την βοήθεια του μέσου που επιλέγει εκφράζει κενά της ύπαρξης του, που κυρίως προέρχονται από την βρεφική του ηλικία. Η θεωρία των αντικειμενότροπων σχέσεων (Klein, 1929) προτείνει ότι η έκφραση μέσω της τέχνης έχει ως σκοπό την αυτοθεραπεία και την αυτοπραγμάτωση. Σε παρόμοιο πλαίσιο και ο Otto Rank (1929), στο βιβλίο του «Το Τραύμα της Γέννησης», δίνει έμφαση στη σημασία του ρόλου της μητέρας. Εδώ η σχέση της μητέρας και του παιδιού έχει τόση δύναμη όπου καθορίζει όλη τη μετέπειτα σχέση του ατόμου με τον κόσμο. Το τραύμα της γέννησης πηγάζει από το άγχος του χωρισμού από τη μητέρα τη στιγμή της γέννας. Βλέπουμε ότι ο Rank, μα και άλλοι ψυχαναλυτές όπως οι Klein, Winnicott, και Bollas θεωρούν τη μητέρα ως την κεντρική φιγούρα. Πιο συγκεκριμένα, ο Rank δίνει έμφαση στο πώς ο αποχωρισμός από τη μητέρα τη στιγμή της γέννας σχετίζεται άμεσα με την ανάγκη ή με την έλλειψη ανάγκης για έκφραση μέσω της τέχνης. Θεωρεί ότι το νευρωτικό άτομο είναι ένας αποτυχημένος καλλιτέχνης. Χωρίζει τα άτομα σε διαφορετικές προσωπικότητες και προτείνει ως ανώτερο το δημιουργικό άτομο. Αυτού η προσωπικότητα είναι ικανή να δημιουργήσει χρησιμοποιώντας ως μέσο τη συμβολική λειτουργία ενός ιστού σχέσεων που συνέχεια επεκτείνονται μεταξύ των εσωτερικών και των εξωτερικών κόσμων.

Τα λιγότερο δημιουργικά άτομα ταυτίζονται περισσότερο με τους κανόνες που θέτει η κοινωνία και χάνουν τη σύνδεσή τους με το πιο σκεπτόμενο και στοχαστικό κομμάτι του εαυτού τους. Ο τρίτος τύπος προσωπικότητας είναι ο νευρωτικός, όπου σύμφωνα με τον Rank συναντάται στον αποτυχημένο και ματαιωμένο καλλιτέχνη, ο οποίος δυσκολεύεται να αποδεχτεί και να αντέξει τον αποχωρισμό από εκείνα τα αντικείμενα με τα οποία ανέπτυξε έντονους συναισθηματικούς δεσμούς ως βρέφος. Έτσι λοιπόν, τα συμπτώματα του νευρωτικού είναι μια έκφραση δημιουργικότητας που δυστυχώς πήρε λάθος δρόμο!

Ο Winnicott (1958) υποστηρίζει ότι τα συμπτώματα έχουν αυτοθεραπευτικό μα και κληρονομικά δημιουργικό χαρακτήρα. Εδώ λοιπόν προτείνεται ότι η έκφραση μέσω της τέχνης είναι όχι μόνο αναγκαία μα και κληρονομική. Αυτό ίσως εξηγεί γιατί μία από τις πρώτες λειτουργίες του ανθρώπου, προϊστορικά, ήταν η δημιουργία ήχων, χορού, ζωγραφικής, και εργαλείων. Όταν αυτή η ανάγκη καταπιέζεται, ατροφεί ή παραβλέπεται, το άτομο αναπτύσσει έναν εναλλακτικό τρόπο έκφρασης μέσω συμπτωμάτων. Υποσυνείδητα το άτομο γίνεται ο δημιουργός της ασθένειάς του.

Στην ψυχοθεραπεία τόσο οι ασθενείς όσο και οι ψυχοθεραπευτές καλούνται να δημιουργήσουν, να ανακαλύψουν, και να χρησιμοποιήσουν τις προσωπικές τους εμπειρίες. Η θεραπευτική πορεία σφύζει από συνεχόμενες αγωνίες γύρω από την ανακάλυψη εσωτερικών συμβόλων και παραστάσεων. Το θεραπευτικό πλαίσιο λειτουργεί ως βάση στην οποία επάνω θεραπευτής και ασθενής μοιράζονται ένα πεδίο γεμάτο λεκτικές και μη επικοινωνίες. Έτσι λοιπόν, καθώς ο καλλιτέχνης πασχίζει να δημιουργήσει, αλλά και να αντέξει στην πορεία αυτής της δημιουργίας, έτσι και η θεραπευτική δυάδα πασχίζει να αντέξει τα πολλαπλά επίπεδα που δημιουργεί στο θεραπευτικό πλαίσιο. Όπως στην τέχνη έτσι και στη θεραπεία η επιλογή υλικού, φόρμας, συμβόλων, νοήματος και τεχνικής αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την επιτυχή επικοινωνία.

Μέσα στην πολυμορφική διάσταση των εμπειριών ο θεραπευτής καλείται να πραγματώσει την μάλλον μεγάλη πρόκληση του επαγγέλματός του, όπου χρησιμοποιώντας τα «υλικά» του μπορεί να προσφέρει ένα σταθερό πλαίσιο μέσα στο οποίο ο ασθενής θα είναι ικανός να μεταμορφώσει το παθολογικό του κομμάτι σε δημιουργικό και ελεύθερο από απάντρευτες συγκρούσεις. Αυτό δεν σημαίνει ότι απελευθερώνεται από τις συγκρούσεις καθαυτές, αλλά ότι το άτομο είναι πλέον ικανό να βρει μία μέση οδό όπου μπορεί να συνθέσει και να συνδυάσει το παλιό με το καινούριο.

Ψυχαναλυτικά, μία από τις πρωταρχικές συγκρούσεις είναι η ανάγκη για απόλυτη ενοποίηση με την μητέρα ενώ συγχρόνως το βρέφος προσπαθεί να ανεξαρτητοποιηθεί από αυτήν, έτσι ώστε να μπορέσει να προχωρήσει και να δημιουργήσει τη δική του προσωπικότητα – το δικό του «Εγώ». Φαινομενικά, αυτή είναι μια θέση ύπαρξης που μας κάνει να σκεφτούμε ότι οι δυνάμεις είναι τόσο αντίθετες μα και απόλυτα ασύνδετες, ώστε κάθε προσπάθεια ενοποίησης καθίσταται αδύνατη. Παρόλα αυτά, οι αντίθετες δυνάμεις προκαλούν την ανάγκη για ενοποίηση μα και για αναγνώριση της επιθυμίας για απόσταση. Το μέσο ενοποίησης είναι ο συμβολισμός και φυσικά η πραγμάτωσή του. Οτιδήποτε υπάρχει γύρω μας, κτίρια, μηχανήματα έργα τέχνης, χρήματα, κλπ είναι εκφάνσεις εσωτερικής σύγκρουσης όπου συμβολικά εκφράστηκαν μέσω της δημιουργικότητας του κάθε ατόμου χωριστά μα και συλλογικά.

Έτσι λοιπόν, από τη στιγμή της γέννησης του ατόμου αγωνιζόμαστε να εκφράσουμε τις αισθήσεις μας και τα συναισθήματά μας μέσω διαφόρων συμβόλων. Ο συμβολισμός γίνεται το μέσο ανάπτυξης και εξέλιξης του εαυτού – γίνεται ο κρίκος σύνδεσης του παρελθόντος, παρόντος και μέλλοντος. Καθώς εξελισσόμαστε νοητικά, συναισθηματικά και σωματικά στοχεύουμε στην ελαχιστοποίηση της διαίρεσης και στην ενοποίηση των αντιθέτων.

Έτσι, το μυστικό της επιτυχίας έγκειται στην ικανότητα του ατόμου να δημιουργήσει ένα κόσμο που είναι σταθερά συνδεδεμένος με την υποκειμενική διάσταση του εαυτού του. Όταν λοιπόν δημιουργούμε ένα υποκειμενικό αντικείμενο, αυτό που φτιάχνουμε είναι κάτι που μας παρέχει ό,τι πρωταρχικά μας δόθηκε από τη μητέρα. Παράλληλα, αντανακλά την επιθυμία μας για την εκπλήρωση εκείνων των αναγκών στις οποίες η μητέρα απέτυχε ανταποκριθεί. Βέβαια είναι απαραίτητο, η προσωπική και υποκειμενική εμπειρία του ατόμου να αντανακλάται σ’ένα αντικειμενικό πλαίσιο. Τότε το άτομο αισθάνεται ζωντανό και αληθινό και ως αποτέλεσμα δημιουργικό. Σε ένα φαντασιωσικό επίπεδο, η επιτυχής αντανάκλαση φέρνει το άτομο σε επαφή με την εμπειρία του να έχει δημιουργήσει ένα κομμάτι του κόσμου γύρω του.

Η πιθανότητα ταιριάσματος μεταξύ δημιουργού και μέσου, ψυχαναλυτή και αναλυώμενου, μητέρας και βρέφους, καλλιτέχνη και υλικού, υποκειμένου και αντικειμένου, ατόμου και κοινωνίας φαίνεται να αποτελεί το απαραίτητο συστατικό για την επιτυχή ανεύρεση του εαυτού στον χώρο των πολλαπλών αντικειμενότροπων σχέσεων.

Νόρα Κοντοστεργίου
Ψυχολόγος-Ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεύτρια
B.A., Pg. Dip., M. Clin,.Sc
Ηγίου 6-10, Θησείο 11851, Αθήνα
Τηλ: 210 3427425 – 6974818255
E-mail: Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.